RUDNIK MAŁY

 

sołtys KRZYSZTOF MUSIK

Dzieje Rudnika Małego łączą się z przeszłością Rudnika Wielkiego. Obie wioski należały bowiem do tych samych jednostek administracyjnych. Dopiero 1992 rok rozdzielił je pomiędzy dwie gminy – Kamienicę Polską i Starczę. Rudnik Wielki pozostał przy Kamienicy.

    Rudnik pojawił się w dokumentach na początku XVII wieku, a w drugiej  połowie tegoż wieku podzielił się na Mały i Wielki. Nazwa osady pochodzi od znajdujących się tu w dawnych czasach złóż rudy żelaza (rud darniowych) i ludzi – rudników (górników), zajmujących się wytopem metalu z rudy lub tylko dostarczających kopany surowiec do pobliskich kuźnic.

   Geneza nazwy Rudnika (Rudników) jako osady służebnej sugeruje, że wioska istniała znacznie wcześniej. W 1401 roku jedno ze źródeł odnotowało o funkcjonowaniu młyna w Rudniku Wielkim, wspólnego dla obu wsi (Rudnika Małego i Wielkiego) – „Villam Paruam Rudnyky cum molendino in Magno Rudnyky”.

    Rudnik prawdopodobnie więc istniał już w XV wieku. Najstarszą częścią osadniczą były trzy chałupy kmiece nad Odrzywołem. Jedna z głównych dróg, wzmiankowana w 1443 roku jako „ strata publica” ciągnęła się wzdłuż zachodniej granicy ziemi siewierskiej aż do Rudnika. 

    Według dokumentów Rudnik lokowany był w I połowie XVII wieku. Dwie pierwsze próby urządzenia osady za kardynała Bernarda Maciejowskiego w 1608 roku i w 1618 roku nie powiodły się. Ani sołtys Rudnika, Julio Bużacaroni, ani Jan Deresz - syn koziegłowskiego wójta, mający w ciągu trzech lat zagospodarować teren od młyna Odrzywół do miejsca zwanego Kolisko i posiadłości Trzyanka oraz Denisza, aż do Kozłowego Stawu nie wykonali zadania. Dopiero za biskupa krakowskiego Jakuba Zadzika, w 1636 roku karczmarz z Mierzęcic Stanisław Kawecki udanie kolonizował przygraniczną część Czarnego Lasu. W 1642 roku Rudnik był już częściowo zasiedlony. Lokacja ta nie dotyczy obu Rudników jako wsi, lecz tylko części wioski, a co najwyżej całego Rudnika nazwanego Wielkim. 

    Wymienione bowiem nazwy terenu do zagospodarowania to obiekty fizjograficzne Rudnika Wielkiego. Kolisko to Kołyski (przysiółek pod Romanowem), Trzyanka to Czcionki – pole , łąki i las. Kozłowy Staw kojarzy się z kolonią Kozłowiec, a młyn nad 

Odrzywołem był też w Rudniku Wielkim. Wzmiankowany młyn, będący własnością sołtysa, pracował już przed planowaną kolonizacją. Wcześniejsze istnienie osady, niż data lokacji, potwierdza też źródło (Protokoły wizytacyjne) z 1619 roku, które wśród wsi parafii Koziegłowy wymienia Rudnik i Własną.

    Rudnik Mały zwany również Rudniki Mniejsze lub Rudnik Mniejszy w okresie staropolskim stanowił własność Akademii Krakowskiej, leżącą w kluczu koziegłowskim księstwa siewierskiego, a po likwidacji księstwa w 1790 roku bezpośrednio w Rzeczypospolitej. Pod względem organizacji kościelnej należał do parafii Koziegłowy, a od 1919 roku do parafii Starcza.

    Dane z 1787 roku informują, iż liczba ludności Rudnika Małego wraz z Rudnikiem Wielkim wynosiła 251 osób. W 1788 roku w Rudniku Małym były 24 domy, a w Rudniku Wielkim 22 zabudowania mieszkalne. W 1792 roku w tej ostatniej wsi znajdowało się 26 budynków (w tym: dwór, browar, karczma i młyn), w których mieszkało 97 ludzi (54 mężczyzn, 43 kobiety), w tym 4 komorników bez gruntu, karczmarz, młynarz i 2 czeladników. W wiosce (prawdopodobnie na Hucisku) był przykomorek z 1 strażnikiem konnym, należący do komory celnej w Koziegłowach.

    W 1827 roku Rudnik Mały miał 31 chałup i 189 mieszkańców, a Rudnik Wielki 34 domy ze 176 ludźmi. Natomiast w 1863 roku w tych dwóch miejscowościach liczba mieszkańców wynosiła odpowiednio – 254 i 354. Z kolei w 1888 roku w pierwszej osadzie stały 32 budynki mieszkalne i karczma, w których zamieszkiwało 305 osób, a w drugiej wiosce w 48 zabudowaniach z karczmą żyło 436 mieszkańców. W latach 1815 – 1914 w Rudniku Małym stała strażnica graniczna. Druga taka placówka była na Hucisku.
    Po trzecim rozbiorze Polski (1795r.) oba Rudniki znalazły się w zaborze pruskim, w latach 1807 – 1815 w Księstwie Warszawskim (powiat będziński), a od 1815 roku w kongresowym Królestwie Polskim. Po powstaniu listopadowym w 1835 roku Rudnik Mały i Rudnik Wielki z folwarkiem wchodziły w skład dóbr rządowych Ekonomii Koziegłowskiej, a od 1867 roku należały do gminy Rudnik Wielki z siedzibą w Koziegłowach. W okresie dwudziestolecia międzywojennego do końca 1926 roku wioski te znajdowały się w powiecie będzińskim, a od 1 I 1927 roku w nowo utworzonym powiecie zawierciańskim (woj. kieleckie). W latach okupacji hitlerowskiej miejscowości te włączono do III Rzeszy (Rejencja Opolska). Zaraz po wojnie, tj. 7 lipca 1945 roku Rudnik Mały i Rudnik Wielki weszły z całym powiatem zawierciańskim do województwa śląsko – dąbrowskiego. Od 1952 roku oba Rudniki wydzielono z powiatu zawierciańskiego i włączono do powiatu częstochowskiego. W latach 1952 – 1954 i 1973 – 1991 wymienione wioski należały do gminy Kamienica Polska, a w okresie lat 1955 – 1972 do gromady Starcza.

     Pierwsza szkoła początkowa została założona w 1870 roku w Rudniku Wielkim. Chodziły do niej dzieci z Rudnika Wielkiego i Małego. Po pierwszej wojnie światowej w Rudniku Małym przez kilka lat działała szkoła o najniższym stopniu zorganizowania. Mieściła się ona w jednej izbie chłopskiej chałupy. Niewielką grupę uczniów uczył nauczyciel Piotr Walentek. Szkółka wkrótce została rozwiązana, a dzieci z Rudnika Małego musiały chodzić do czteroklasowej szkoły powszechnej w Rudniku Wielkim. Dopiero na kilka lat przed drugą wojną światową władze oświatowe pozwoliły dzieciom z Rudnika Małego uczęszczać do szkoły w Starczy – odległościowo bliższej i wyższej pod względem zorganizowania (szkoła III. stopnia).

    W okresie międzywojennym w Rudniku Małym powstała Ochotnicza Straż Pożarna, przy której została założona orkiestra dęta, składająca się w 1935 roku z dwunastu muzykantów. Orkiestra ta uświetniała swoimi występami wszystkie uroczystości państwowe i kościelne w parafii oraz grała na zabawach i potańcówkach w okolicy. Założycielem orkiestry dętej i straży ogniowej był organista ze Starczy, Władysław Kucharczyk – człowiek zasłużony nie tylko dla Rudnika Małego, ale całej parafii Starcza.

W czasie okupacji, najprawdopodobniej za swoją przedwojenną działalność patriotyczną i przynależność do organizacji „Strzelec”, 

Po trzecim rozbiorze Polski (1795r.) oba Rudniki znalazły się w został aresztowany przez gestapo i wywieziony do obozu w Oświęcimiu, gdzie stracił życie.

    2 września 1939 roku Rudnik Mały został zajęty przez wojska hitlerowskie. Zanim do osady weszli Niemcy, najpierw przez wieś wycofywało się wojsko polskie, a prawie równocześnie z nim na wschód podążyli rudniczanie. Wydarzenia tamtego dnia tak opisał ówczesny mieszkaniec Józef Bakota w swej nieopublikowanej pracy: „Około godziny dziesiątej w wielkim nieładzie zaczęła się ucieczka różnych formacji wojsk….Drogą galopowali małymi grupkami i pojedynczo ułani ze swoimi lancami. Galopowały za nimi również samotnie spienione konie bez jeźdźców, które miejscowi ludzie usiłowali bezskutecznie zatrzymać. Przez pola, krzaki i laski uciekali niemiłosiernie zmęczeni piechurzy, porzucając po drodze skrzynki z amunicją i cały cięższy ekwipunek. Niektórzy z nich uciekali boso… Widząc bezładną  ucieczkę wojska polskiego, naszych obrońców, miejscowa ludność uległa panice. Wszyscy zaczęli pakować najbardziej potrzebne rzeczy, ładować na wozy i w pośpiechu odjeżdżać na wschód bez ładu i składu, i jakiegokolwiek planu.” Prawie wszyscy mieszkańcy opuścili wieś. Część ludzi dotarła tylko do sąsiedniego Rudnika Wielkiego, skąd powróciła do swoich domów jeszcze tego samego dnia.

     Wojna i okupacja miały swoje ofiary wśród mieszkańców Rudnika. Już w trakcie działań wojennych zginął jeden żołnierz ze wsi (Jan Masłoń), a kilku dostało się do niewoli, z której udało im się szczęśliwie powrócić. W czasie okupacji kilkudziesięciu młodych wywieziono na roboty w głąb Niemiec, niektórych zesłano do obozów koncentracyjnych (m.in. w Auschwitz). Kilku (m.in. Józef Sirek, Stanisław Kucharczyk, Józef Ziora) zostało bestialsko zamordowanych przez żandarmów z Koziegłów i Siedlca Dużego. Posterunek żandarmerii w Siedlcu Dużym słynął na okolicę ze szczególnego znęcania się nad ludnością polską. Od jesieni 1943 roku nowym komendantem został Franz Vonke. Zbrodniarz ten znany był w całym rejonie z wielkiego okrucieństwa. Szubienice, szczucie psami, tortury stanowiły codzienny rytuał tego oprawcy. Z jego rozkazu lub z jego ręki zginęło wielu niewinnych, często przypadkowych ludzi. On był sprawcą śmierci wymienionych gospodarzy z Rudnika Małego. Wielu rudniczan, aby uniknąć tortur, a nawet śmierci, chroniło się w pobliskich lasach. Niektórzy zasilali szeregi partyzantki. W lasach rudnicko – siedleckich działały zbrojne grupy Polski podziemnej, m.in. oddziały Armii Krajowej. Miejscowa ludność nieraz dawała im żywność i nocleg.

    W styczniu 1945 roku (18/19 I) Armia Radziecka dotarła do Rudnika Małego. Mieszkańcy przyjęli żołnierzy sowieckich jako wybawicieli z wielką radością. Wkrótce jednak uczucie do Sowietów przybrało charakter mieszany. Czerwonoarmiści bowiem plądrowali, kradli, gwałcili, ogólnie rzecz ujmując siali powszechne przerażenie. Zjawiska grabieży i gwałtów dotyczyły nie tylko terenów pobliskiego Śląska, ale dotknęły również miejscowości parafii Starcza, nie wyłączając Rudnika Małego. Takie postępowanie Sowietów i aresztowania Polaków, związanych z Armią Krajową przez radziecką bezpiekę (NKWD) i komunistyczny Urząd Bezpieczeństwa spowodowało, że w Koziegłowach i okolicznych miejscowościach działał oddział zbrojnego podziemia, dowodzony przez Władysława Musialika (pseudonim „Bolesław”). Żołnierze „Bolesława” podlegali „Ponuremu”, czyli Jerzemu Kurpińskiemu, który tworzył oddziały leśne organizacji „Nie” w okręgu częstochowskim. Zadaniem tych grup, nazywanych przez komunistów „bandami reakcyjnego podziemia”, a określanych w wolnej Polsce żołnierzami wyklętymi, była walka o przywrócenie niepodległej i demokratycznej Polski. W okresie swej działalności oddział „Bolesława” likwidował przede wszystkim funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa i Milicji Obywatelskiej, aktywistów Polskiej Partii Robotniczej oraz żołnierzy Armii Radzieckiej. Wiosną 1947 roku władze komunistyczne ogłosiły amnestię. Skorzystało z niej około 20 żołnierzy „Bolesława” i oddział zaprzestał walki.

     Jeszcze po 1945 roku większość domów w Rudniku Małym była drewniana i kryta słomą. Stąd we wsi miały miejsce liczne pożary. Największy pożar zabudowań mieszkalnych wybuchł w 1948 roku. Spłonęło wtedy prawdopodobnie siedem chałup.

    W latach pięćdziesiątych XX wieku zelektryfikowano wioskę, zlokalizowano bazę magazynowo-transportową kółek rolniczych i zlewnię mleka oraz wystawiono drewnianą remizę strażacką. W kolejnym okresie dobudowano do strażnicy murowany garaż i świetlicę, a w latach 80-tych rozebrano drewnianą część obiektu i postawiono murowaną. 

    W Rudniku Małym przy granicy z miejscowością Pakuły (gmina Woźniki)  zachowała się kapliczka domkowa z figurką św. Jana Nepomucena z 1711 roku. Ten czeski święty był patronem spowiedzi i ochrony przed powodzią. Świątek stoi w sygnaturce zamykanej oszklonymi drzwiczkami. Tradycja głosi, że barokowa figurka była wyrzeźbiona z drewna hebanowego, przywiezionego z dalekich Indii. Rzeźbę zapewne wykonał nieznany miejscowy artysta ludowy. Kapliczka została zbudowana z polnego kamienia zlepionego piaskiem i gliną. Z pewnością w późniejszym okresie otynkowana i wielokrotnie pomalowana. Pokryta kopertowym daszkiem z desek, zabezpieczonych papą.W przeszłości bryła kapliczki przykryta była gontem. Szczyt daszku zwieńczony maleńką wieżyczką z krzyżykiem i metalową chorągiewką. Chorągiewka, na której widnieje napis:” R(oku) P(ańskiego) 1711”, nie jest oryginalna. Została dorobiona w czasie późniejszym, gdyż pierwotna zaginęła. Intencje usytuowania zabytku za wsią w lasku, przy cieku wodnym i dawnej granicy mogą być dwie. Jedna to taka, że obiekt sakralny powstał w miejscu, gdzie grzebano zmarłych w wyniku epidemii cholery w 1654 roku i latach następnych. Druga, bardziej prawdopodobna łączy się z miejscem przepraw przez wodę (mały strumyk ) za granicę państwa. Rudnik Mały był bowiem aż do 1922 roku miejscowością przygraniczną. W przeszłości biegła tu granica, najpierw między Śląskiem a Rzecząpospolitą, później pomiędzy Prusami (Niemcami) a Rosją. 

    Pod koniec 1970 roku sołectwo liczyło 440 ludzi. W grudniu 1977 roku liczba mieszkańców wsi zwiększyła się do 503 osób, a w 1988 roku nieznacznie obniżyła się do 500. W 2000 roku w wiosce żyło 499 ludzi, a dziesięć lat później już 535.

     W ciągu ostatnich dwudziestu lat w miejscowości wybudowano wodociąg ( 1994r.) i kanalizację sanitarną (2000r.), położono nakładki bitumiczne na ulicach: Spokojnej (2004r.), Łąkowej (2006r.), Granicznej (2009r.) i Sosnowej (2010r.). Założono oświetlenie uliczne na odcinku od skrzyżowania do remizy (2005r.), od skrzyżowania do przedszkola w Starczy – ul. Targowa (2009r.) i ulicy Granicznej (2009r.) oraz urządzono świetlicę wiejską (2009r.).

      Dziś Rudnik Mały, leżący nad Kamieniczką, liczy 532 mieszkańców (stan na  31.12.2013r.) i ma prawie 522 hektary powierzchni. W sołectwie znajdują się: remiza strażacka z pomieszczeniami siłowni i świetlicy wiejskiej, boisko sportowe do piłki nożnej (wykonane w 2012 r.), miejsce rekreacji, plac zabaw (oddany do użytku w 2013 roku), gminna oczyszczalnia ścieków, cmentarz grzebalny, zakład przetwórstwa ryb, dwa sklepy ogólnospożywcze i kilka zakładów usługowych. W wiosce jest usytuowanych pięć przystanków PKS, z których można dojechać do Częstochowy, Starczy i Tarnowskich Gór. 

Najnowsze aktualności